نوار قرمز غزه! دهان زخم فلسطین | معرفی چند اثر ادبی درباره فلسطین

شهرآرانیوز؛ خیلی عجیب نیست وقتی ببینیم نوام چامسکی هم صدای پیشرو در مبارزات برای آزادی فلسطین است و درباره چگونگی فشار جامعه بین المللی به رژیم صهیونیستی برای پایان دادن به نقض حقوق بشر علیه مردم فلسطین بحث می‌کند. بله، او یک زبان شناس مشهور، فیلسوف و نظریه پرداز آمریکایی است. او و ایلان پاپه کتابی نوشته اند به نام «درباره فلسطین»؛ این کتاب مجموعه‌ای از مقالات و مصاحبه‌های چامسکی و پاپه (از منتقدان سیاست‌های آمریکا و رژیم صهیونیستی درباره بحران در غزه) است.

این روز‌ها و پس از عملیات شگفت انگیز حماس علیه رژیم صهیونیستی که ابهت اطلاعاتی و نظامی رژیم صهیونیستی را درهم شکست، رژیم جنایت کار صهیونیستی بی رحمانه دست به جنایت زده و مردم کوچه و خیابان غزه را به خاک وخون کشیده است. البته جنایت این رژیم تازگی ندارد و دهه هاست مردم مظلوم و بی پناه فلسطین زیر خشم این اشغالگران زندگی کرده اند.

نشانه‌های این روزگار سخت و رنج طولانی را گذشته از کتاب‌های تاریخی و آثاری، چون «درباره فلسطین»، می‌توان در آثار ادبی که هم شاعران و نویسندگان فلسطینی و هم غیرفلسطینی ازجمله شاعران و نویسندگان کشورمان نوشته اند، جست وجو کرد. از میان این آثار باید به «خاطراتـ» ـی اشاره کرد که خود فلسطینیان آواره نوشته اند و سند‌هایی محکم از این روزگار اشغالگری و آوارگی است؛ و نیز باید به شعر مقاومت هم پرداخت که همچنان درد مردم این سرزمین را فریاد می‌زند و از رمان‌هایی یاد کرد که داستان زندگی ساکنان رنج دیده و مهاجران آواره است.

شعر مقاومت، شعر امید

از آغاز مقاومت رسمی مردم فلسطین که از سال۱۹۳۶ آغاز می‌شود، نسلی از شاعران هستند که فلسطین مسئله اولشان است و نمی‌توان آن‌ها و شعرشان را از وطنشان جدا کرد و جان آن‌ها که شعرشان است، با وطنشان پیوندی محکم دارد. این شاعران دو گروه هستند؛ گروه اول شاعران مستقر در فلسطین هستند و گروه دوم شاعرانی که ناچار به مهاجرت شدند.

در شعر هر دو گروه موضوعاتی مشترک، چون پیوند مفهوم مقاومت با مفاهیم دینی، اعتراض به اشغالگران، انتقاد از سکوت مجامع بین المللی و رهبران عرب، امید به آزادسازی فلسطین و پیروزی، یادکرد شهدا، عواطف انسانی و البته گاه رگه‌هایی از نومیدی و یأس مشاهده می‌شود. نمونه روشن آن شعر محمود درویش است که می‌شود او را نماد و نماینده‌ای از شعر و شاعران مقاومت در نظر گرفت.

اگر شعر‌های مربوط به فلسطین را با عنوان‌های آوارگان فلسطینی، فداییان و مضامینی از قبیل بازگشت به فلسطین و فریاد رهایی فلسطین تقسیم کنیم، مشخص می‌شود که پس از سال ۱۹۶۷ که جنبش مقاومت فلسطین حضور گسترده اش را در نبرد با رژیم صهیونیستی آشکار ساخت، شعر‌های بسیار باارزشی دراین باره سروده شد؛ اما شعر محمود درویش نبض تپنده ادبیات معاصر فلسطین است و در میان فریاد‌ها و پژواک گلوله‌ها و آوای خون آلود پناهندگان، نشو و نما یافته است.

در «شعر انتفاضه» صرف نظر از فرازوفرود‌های هنری در آثار شاعران پیشکسوت یا نوظهور -در یک تحلیل محتواگرایانه- دو عنصر اساسی «امیدواری» و «ستیزه جویی» بسیار قابل اعتناست. این رویکرد‌ها هنگامی روشن‌تر می‌شود که نگاهی اجمالی به گذشته شعر مقاومت فلسطین بیفکنیم و احساس دل زدگی و خستگی از وضعیت زمانه و انتظاری مبهم برای آینده بهتر را دریابیم. شعر انتفاضه همچنان که بیانگر اعجاب شاعر و الهام گیری غنی او از ظهور چنین نسلی است، سازش با دشمن و تسلیم شدن برابر او را تحقیر می‌کند و به نمایندگی از ملت فلسطین، آنان را با دست تهی به نبرد می‌خواند.

شاعران ایرانی نیز همواره هم پای شاعران فلسطینی و جهان به این گوشه از جغرافیا توجه جدی داشته و آثار مهمی چاپ کرده اند. از غزه سرودند و زخم این سرزمین:
نوار قرمز غزه! دهان زخم فلسطین
تو را محاصره کردند چکمه‌های شیاطین
تو را محاصره کردند تا غریب بمیری
به این محاصره لعنت، به این معامله نفرین
(محمدسعید میرزایی)
از قدس گفتند و آرزوی رهایی او:‌ای معجزه قیام قامت،‌ای قدس
خون نامه عشق و استقامت،‌ای قدس
در راه رهایی تو جان می‌بازیم‌ای قبله دین، سرت سلامت،‌ای قدس
(رضا اسماعیلی)

شاعران ایرانی به خوبی نماد‌های مقاومت و انتفاضه را دریافته اند و در شعر خود بازتاب داده اند. قزوه در سروده‌ای زیبا که سوگنامه‌ای است برای غزه، به این نماد‌ها اشاره می‌کند:
درخت سیب را می‌آورند
با دستبند
به جرم اینکه چرا
سیب هایش را، چون سنگ، پرتاب کرده است!
درخت پرتقال را می‌آورند
به جرم اینکه چرا
میوه‌های امسالش خونین است!
درخت زیتون را می‌آورند
به جرم اینکه چرا
یک در میان گلوله به دنیا آورده است!
دادگاه، رسمی ست
متهم موجی ست که به او ایست داده اند
و نایستاد
متهم کبوتری ست
که از قبةالصخره نرفت
متهم، گنجشکی ست
که زبان عبری نمی‌داند!
دادگاه، رسمی ست
متهم، درخت «سدرةالمنتها» ست
و جاده‌ای که به معراج می‌رود
متهم، تمام سنگ قبرهایند
که «بسم ا...» دارند
و تمام مادران
که در شکم هاشان.
فرزندانی دارند.
سنگ در مشت.
حتی شاعری مانند محمدعلی سپانلو افتخار می‌کند که اولین شعر فلسطین را او سروده است.

شعر با موضوع فلسطین در ایران از دو زاویه قابل بررسی است؛ سروده‌های شاعران ایرانی و ترجمه شعر شاعران فلسطینی. چنان که از شاعری مانند محمود درویش دوازده کتاب مستقل در ایران به فارسی ترجمه و به چاپ رسیده است. علیرضا قزوه در «پشت هر سنگ، خداست»، ترجمه منتخبی از اشعار شعرای عرب و دو تن از شعرای آذربایجان و نیز اشعار شاعران ایرانی با موضوع فلسطین و قدس را آورده است.

آوازخوان خون (گزیده شعر معاصر عرب) ترجمه یوسف عزیزی بنی طرف، ادبیات مقاومت در فلسطین اشغال شده از غسان کنفانی ترجمه موسی اسوار، شعر‌هایی بر شیشه شجره‌ها سروده معین بسیو ترجمه حسین وجداندوست و گلی بر پیشانی قدس از هارون هاشم رشید و حامد جنادله که عزت ملاابراهیمی به فارسی برگردانده، از این دست است.

«درخت زیتون: شعر مقاومت فلسطین» که گذشته از مقدمه زیبای غسان کنفانی بر این کتاب، اشعار پنج شاعر بزرگ فلسطینی به انتخاب غسان در این کتاب آمده است؛ اشعاری از محمود درویش، سمیح القاسم، توفیق زیاد، سالم جبران و فدوی طوقان با ترجمه سیروس طاهباز و در قسمت شاعران ایرانی غلامرضا امامی اشعاری از شاعرانی، چون محمود مشرف آزاد تهرانی، قیصر امین پور، سیمین بهبهانی و محمدعلی سپانلو آورده است.

«خورشید را ندزدید: مجموعه شعر پایداری فلسطین» برگرفته از کتابی با عنوان «لا تسرقوا الشمس» از ابراهیم المقادمه است که سیدمهدی نوری کیذقانی و راضیه کارآمد ترجمه کرده اند. یکی دیگر از مجموعه شعر‌هایی که باید نام برد، کتاب «حنجره‌های شعله ور» اشعاری با محوریت مقاومت است که حسین اسرافیلی منتشر کرد. در این کتاب اشعاری از شاعران ایرانی، افغانستانی و تاجیک همچون محمدحسین انصاری نژاد، عباس خوش عمل کاشانی، محمد سرور رجایی، عبدالرحیم سعیدی راد، نغمه مستشار نظامی، پروانه نجاتی، مهدی نظارتی زاده و... دیده می‌شود.

رمان، تصویری از مقاومت

اگر در حوزه شعر اشعار فراوانی از شاعران ایرانی داریم که برای فلسطین و مقاومت سروده شده اند، در حوزه ادبیات داستانی اتکا بیشتر به ترجمه آثار داستانی است. رمان «پایداری فلسطین» بیانگر سیمای شخصیت فلسطینی است و از رنج‌ها و محنت‌های ملتی حکایت دارد که با شهامت و جسارت به مبارزه و مقابله با استعمارگر صهیونیسم و انواع ظلم و ستم پرداخته است و می‌توان آن را یکی از وسیع‌ترین حوزه‌های ادبیات عرب دانست که به عنوان ابزاری برای مقاومت و پایداری در دست نویسنده، آحاد مردم را به دفاع از ارزش ها، آزادی، دفاع از کرامت انسانی و عدالت تشویق کرده است تا از جان و مال خود دریغ نکنند. خون شهیدان، به عنصری مهم در دست نویسنده تبدیل و برای ادامه سیر پایداری بر آن پافشاری می‌شود و شهادت طلبی یکی از محور‌های پایداری به شمار می‌آید؛ چنان که اشغال سرزمین فلسطین، رمان فلسطین را به سمت پایداری و مقاومت سوق داده است.

اگر بخواهیم شاخص‌ترین کتاب در حوزه ادبیات داستانی با موضوع فلسطین را مثال بزنیم، شاید بتوان گفت کتاب «مردانی در آفتاب» غسان کنفانی، خاطره جمعی فلسطین است که در فهرست برترین کتاب‌های داستانی ادبیات عرب است. در اهمیت این کتاب همین بس که هنوز هم مقالات و پایان نامه‌هایی درباره آن نوشته می‌شود. غسان کنفانی که با تلاش و خلاقیتش توانست تحولی عظیم در رمان نویسی فلسطین ایجاد کند، خود به دست اشغالگران به شهادت رسید. البته مجموعه «سرزمین پرتقال‌های غمگین» را که شامل دوازده داستان است هم نباید فراموش کرد که مریم نفیسی راد ترجمه کرده است.

غسان کنفانی در این اثر علاوه بر زبان فصیح، از زبان عامیانه فلسطینی برای به تصویرکشیدن درد و رنج فلسطینیان استفاده کرده است. او دین را یک هویت معرفی می‌کند. همچنین، در بحران هویت ملی خاک را از مهم‌ترین هویت‌های هر شخص می‌داند و تصویری از همه شخصیت‌های رمان ارائه می‌دهد.

اما بعد از کنفانی معروف‌ترین و مهم‌ترین نویسنده فلسطینی، امیل حبیبی است که رمان «المتشائل» او را با «صد سال تنهایی» مارکز مقایسه می‌کنند. این رمان در ایران با دو ترجمه منتشر شده است: «خوش خیال بداقبال» (انتشارات امید ایرانیان) و «وقایع غریب غیب شدن سعید ابونحس خوش بد بین» ترجمه احسان موسوی خلخالی. این کتاب داستانی تودرتو و هزارویک شبی دارد، اما در دل خودش ارجاعات فراوانی به حوادث سیاسی فلسطین و زندگی روزمره در سرزمین‌های اشغالی دارد.

شمار آثار داستانی با موضوع فلسطین بسیار زیاد است و اگر بخواهیم به چند مورد اشاره کنیم، می‌توان از «فرمانده در سایه» با ترجمه وحید خضاب نام برد که روایت زندگی اثرگذارترین فرمانده مقاومت، شهید عماد مغنیه است.

کتاب «غزه از بازگشت می‌نویسد» مجموعه‌ای از داستان‌های کوتاه از پانزده نویسنده فلسطینی است که با ترجمه رضا مردی‌ها و امیرحسین حیدری منتشر شده است. عناوین برخی داستان‌های این کتاب شامل این موارد است: فلسطین یعنی زندگی، زندگی در جنگ، از هم پاشیده، آیا نجات خواهم یافت، تیر خلاص را بزن، رؤیای کودکی، باید بازگردیم، خانه، ناکجاآباد، به یک باره ازدست دادن، قرص نان، سحرگاه، پیرمرد و سنگ، زخم ها.

«سفرنامه الی...» سومین سفرنامه فائضه غفارحدادی و دهمین کتاب محسوب می‌شود. آشنایی با یک خانواده اهل غزه توسط یکی از دوستان سبب می‌شود که او در یک سفر شش روزه راهی لبنان شود. پدر و همان دوستی که باعث آشنایی او با خانواده ابویاسر شد، همراهان او در این سفر هستند.

کتاب «حس» را می‌توان اثری زنانه قلمداد کرد. این کتاب به قلم عدنیه شبلی در مجموعه داستان‌های عربی و سرزمین فلسطین قرار می‌گیرد که در ایران آسیه شهبازی ترجمه آن را به سرانجام رسانده و روایتی است از دریچه چشم دختربچه‌ای فلسطینی از اتفاقات روزمره آن کشور که شامل حوادث سال۱۹۸۲ و کشتار صبرا و شتیلا می‌شود.

کتاب «طعم آسمان» اثری به قلم ابتسام برکات و ترجمه فاطمه باغستانی است که با محوریت خاطرات بانوی فلسطینی از جنگ شش روزه و با روایتی داستانی نگاشته شده است. مخاطب کتاب عمدتا نوجوانان و جوانان هستند و کتاب هم یک روایت مستقیم مستند داستانی است که به سبک وسیاق داستانی نوشته شده است.

«ریاح» نوشته جلال توکلی، ازجمله کتاب‌هایی است که سوره مهر به چاپ رسانده و تاکنون چندین بار تجدید چاپ شده است. این رمان درباره چگونگی نفوذ یهودیان در کشور فلسطین با استناد به دست نوشته‌های یک رزمنده مسلمان فلسطینی است. داستان، درباره پسری به نام اسماعیل است که با خانواده اش در مزرعه‌ای در فلسطین زندگی می‌کند.

در ادامه حتما بخوانید داسـتان‌هایی از درد زیسـتن در سرزمین اشغالی | معرفی ۶ رمان و یک ناداستان درباره فلسطین و زندگی مردمی که کشورشان غصب شده است

منابع:
نجاریان محمدرضا، بن مایه‌های ادبیات پایداری در شعر محمود درویش، ادبیات پایداری، ۱۳۸۸، دوره:۱، ش:۱.
گنجی نرگس، شعر انتفاضه، ستیزه جو و امیدوار، نشریه مدرس علوم انسانی، ۱۳۷۹، دوره ۴، ش ۳.
قزوه، علیرضا، وبلاگ شخصی با عنوان «عشق علیه السلام».
فرهنگ نیا امیر، جلوه‌های پایداری در رمان عشاق اثر رشاد ابوشاور، نشریه زبان و ادبیات عربی (مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد)، ۱۳۹۸، دوره ۱، ش ۲.
صابری، هانیه، بررسی بحران هویت در آثار داستان نویسان فلسطینی، پژوهش نامه ادبیات داستانی، ۱۴۰۱، دوره ۱۱، ش ۱.
رضایی، احسان، از ادبیات داستانی فلسطین چی خواندیم؟، روزنامه اعتماد، ۱/۳/۱۳۹۹.